G-PZND2NBDJ8
श्री खंडोबा देवस्थान , अणदूर - नळदुर्ग : संपर्क ७३८७९९४४११ ... Shri Khandoba Devasthan, Andur-Naldurg: Contact 7387994411

श्री खंडोबा: दोन मंदिरे, एक मूर्ती, अतूट भक्ती - एक अनोखी परंपरा



महाराष्ट्राच्या धाराशिव जिल्ह्यात, अणदूर आणि नळदुर्ग या दोन गावांमध्ये, एक अशी अनोखी परंपरा जिवंत आहे जी केवळ धार्मिक श्रद्धेचेच नव्हे तर सामाजिक ऐक्य आणि सहिष्णुतेचेही एक अद्वितीय उदाहरण मांडते. ही परंपरा आहे श्री खंडोबा, महादेवाचा अवतार मानल्या जाणाऱ्या दैवताची, ज्यांची एकच मूर्ती दोन मंदिरांमध्ये वर्षभर विभागून ठेवली जाते. 

नळदुर्ग ते अणदूर: ऐतिहासिक प्रवास

श्री खंडोबाची ही कथा नळदुर्गच्या भुईकोट किल्ल्यापासून सुरू होते, जिथे त्यांची स्वयंभू मूर्ती सापडली असे मानले जाते. नळ-राजा आणि त्यांची पत्नी दमयंती यांच्या अतूट भक्तीने प्रसन्न होऊन, श्री खंडोबा या ठिकाणी प्रकट झाले आणि त्यांनी नळदुर्ग किल्ल्यात  बानूबाईशी दुसरा विवाह केला, अशी आख्यायिका आहे. 

इतिहासात अनेक उलथापालथी झाल्या. इब्राहिम आदिलशहाने किल्ल्यातील मंदिरावर उपली बुरुज बांधला, नंतर मंदिर बोरी नदी काठी बांधण्यात आले , येथेही  निजामशाहीत मंदिरात गाय कापली गेली, अशा घटनांमुळे मूर्तीचे स्थलांतर होत राहिले. अखेर, ही मूर्ती अणदूर येथे आणण्यात आली. या मंदिराला छत्रपती शाहू महाराजांनी जमीन दिली, तर अहिल्यादेवी होळकर यांनी सभामंडप बांधला. अशा प्रकारे, अणदूर हे गाव श्री खंडोबाच्या भक्तीचे प्रमुख केंद्र बनले.

देवाचा करार: एकमेव उदाहरण

अणदूरमध्ये मंदिर स्थिरावल्यानंतरही, नळदुर्गच्या लोकांनी आपला देव म्हणून दावा सोडला नाही. यातून निर्माण झालेल्या वादाचे निराकरण करण्यासाठी दोन्ही गावांनी एक अभूतपूर्व करार केला - देवाचा करार. या करारानुसार, श्री खंडोबाची मूर्ती वर्षातील सव्वा दहा महिने अणदूरमध्ये आणि उर्वरित पावणे दोन महिने नळदुर्गच्या मैलारपूर येथे राहते. दोन्ही गावात चार किलोमीटर अंतर आहे. 

यात्रा: श्रद्धेचा समुद्र

मूर्तीचे हे स्थलांतर केवळ एक औपचारिकता नसून, एक भव्य उत्सव असतो. दोन्ही गावांतून पालखीतून वाजत-गाजत मिरवणुका निघतात, ज्यात अनेक भाविक सहभागी होतात. यावेळी, दोन्ही गावांचे मानकरी एकमेकांशी लेखी करार करतात, जो 'देवाचा करार' म्हणून ओळखला जातो. असा अनोखा करार जगात कुठेही पाहायला मिळत नाही.

अणदूरची यात्रा यावर्षी  २ डिसेंबर रोजी आहे , त्यानंतर मूर्ती मैलारपूरला नेली जाते. या दरम्यान  दर रविवारी किमान ५० हजार भाविक येतात, तर पौष पौर्णिमेला ही संख्या ५ लाखांपर्यंत पोहोचते. यात्रेत ७०० हून अधिक नंदीध्वज (काठ्या) सहभागी होतात . या यात्रांमध्ये नंदीध्वजांचे नाच, वारूंचे बेधुंद नाच, अभिषेक, नेवेद्य इत्यादी अनेक धार्मिक विधी आणि परंपरा पाळल्या जातात.

श्रद्धा आणि ऐक्य

श्री खंडोबाची ही अनोखी परंपरा केवळ धार्मिक श्रद्धेचेच नव्हे तर सामाजिक ऐक्य आणि सहिष्णुतेचेही एक ज्वलंत उदाहरण आहे. दोन गावांमधील हा देवाचा करार, परस्पर आदर आणि समंजसपणाच्या भावनेला बळकटी देतो. ही परंपरा आपल्याला शिकवते की, श्रद्धा आणि भक्ती या सीमा ओलांडून एकात्मतेची भावना निर्माण करू शकतात. श्री खंडोबाची ही अनोखी परंपरा आजही जिवंत आहे आणि भाविकांच्या हृदयात श्रद्धेचा अखंड दीप तेवत आहे. 

- सुनील ढेपे, सचिव , श्री खंडोबा देवस्थान , अणदूर - नळदुर्ग 

मो - ७३८७९९४४११



अणदूरची श्रावण परंपरा: खडी रविवारचा अनोखा उपवास

 



श्रावण महिना हा भगवान शिवाच्या भक्तीचा महिना. या पवित्र महिन्यात देशभरात श्रावण सोमवारचे व्रत केले जाते, पण धाराशिव जिल्ह्यातील अणदूर गावात मात्र श्रावण महिन्याच्या शेवटच्या दोन रविवारांना 'खडी रविवार' हा अनोखा उपवास केला जातो. ही परंपरा येथील श्री खंडोबाच्या देवस्थानाशी निगडीत आहे.


अणदूर हे गाव श्री खंडोबाचे जागृत देवस्थान म्हणून प्रसिद्ध आहे. श्री खंडोबा हा महादेवाचा अवतार असल्याने श्रावण महिन्यात येथे खंडोबाची विशेष पूजा-अर्चना केली जाते. दोन पुजारी चार किलोमीटर अंतरावरून चालत कावडीने पाणी आणतात आणि त्याच पाण्याने देवाला अभिषेक केला जातो. महिनाभर पौराणिक कथावाचन आणि रात्रीच्या पूजेत १०१ बिल्व पत्र अर्पण करण्याची प्रथा आहे. एका सोमवारी गावातील सर्व महादेव मंदिरांना वाद्य वाजवत जाऊन अभिषेक केला जातो.


या सर्व परंपरांमध्ये 'खडी रविवार' हा उपवास विशेष स्थानिक महत्त्व राखतो. श्री खंडोबाची दररोज दोन वेळा पूजा केली जाते. सकाळी ९ वाजता पूजा झाल्यावर दिवसभर उभे राहण्याची आणि रात्री १० वाजता पूजा होईपर्यंत बसण्याची परवानगी नाही, ही प्रथा आहे. तसेच रात्रीची पूजा झाल्याशिवाय जेवण करायचे नाही. हा कडक उपवास श्रावण महिन्याच्या शेवटच्या दोन रविवारी अणदूर येथील पुजारी समाजातील लोक आणि गावातील असंख्य भाविक करतात. 


श्रावण महिन्यात खडी रविवारचा उपवास करण्यामागची नेमकी कथा उपलब्ध नाही, पण ही परंपरा अणदूरच्या श्रावण महिन्याच्या उत्साहाला आणि भक्तीला एक वेगळे परिमाण देते. या अनोख्या परंपरेमुळे अणदूरमध्ये श्रावण महिना हा केवळ धार्मिकच नाही तर सांस्कृतिकदृष्ट्याही महत्त्वपूर्ण ठरतो. 

 सुनील ढेपे, सचिव , श्री खंडोबा देवस्थान , अणदूर - नळदुर्ग 

मो - ७३८७९९४४११

अणदूर ते नागझरी: एक अतूट श्रद्धेची परंपरा

 


अणदूरचे श्री खंडोबा मंदिर हे केवळ एक जागृत देवस्थान म्हणूनच नव्हे, तर एक अतूट श्रद्धेच्या आणि परंपरेच्या प्रतीक म्हणूनही ओळखले जाते. या मंदिराची ख्याती केवळ श्री खंडोबा हा महादेवाचा अवतार असल्यामुळेच नाही, तर येथे जपल्या जाणाऱ्या अनेक विधिपूर्वक परंपरांमुळेही आहे. त्यांपैकी एक म्हणजे श्रावण महिन्यात श्री खंडोबांना नागझरी येथील होमकुंडातील पाण्याने अभिषेक करण्याची प्रथा.


नागझरी हे मैलारपूर (नळदुर्ग) श्री खंडोबा मंदिराजवळच असलेल्या एका डोंगरात वसलेले आहे. येथील होमकुंडातील पाणी वर्षभर गरम राहते, अशी भाविकांची श्रद्धा आहे. या कुंडाचे पाणी १९७२ च्या भीषण दुष्काळातही आटले नव्हते, ही बाब या श्रद्धेला आणखी बळकटी देते.


अणदूरहून नागझरी हे अंतर जवळपास चार किलोमीटर आहे, नागझरीहून मैलारपूर (नळदुर्ग ) आणि नंतर अणदूर अशा प्रकारे, अणदूरच्या पुजारी रोहित बाळू मोकाशे आणि शुभम महेश मोकाशे  दररोज एकूण नऊ ते दहा किलोमीटर अंतर चालून कापतात. श्रावण महिन्याच्या प्रत्येक पहाटे, ते पाऊस-वाऱ्याची पर्वा न करता ही यात्रा करतात. त्यांच्या खांद्यावर कावड असते आणि त्या कावडीवर प्रत्येकी दोन अश्या एकूण चार घागरी असतात.


मैलारपूर (नळदुर्ग ) हून एकदा कावड हाती घेतली की ती खाली टेकवू नये, असाही एक कडक नियम आहे. या नियमामुळे ही यात्रा आणखीनच आव्हानात्मक बनते. तरीही, हे पुजारी अविरतपणे, श्रद्धेने आणि समर्पणाने ही परंपरा जपत आहेत. ते नागझरी येथे पोहोचतात, स्नान करतात आणि मग होमकुंडातील पाणी घागरीत भरतात. 


यानंतर हे पुजारी मैलारपूर (नळदुर्ग) श्री खंडोबा मंदिराकडे जातात. तेथे एक घागर महादेवाला अर्पण केली जाते आणि एका रिकाम्या घागरीत जवळच्या नदीचे पाणी भरून ते परत येतात. संपूर्ण श्रावण महिना हा त्यांचा दिनक्रम असाच चालू राहतो.


आजच्या सुपरफास्ट युगातही, जिथे प्रत्येक गोष्ट जलदगतीने होते, तिथे ही परंपरा अजूनही कायम आहे. चालत जाऊन, घागरींमध्ये पाणी आणण्याची ही पद्धत, आणि त्यातही कावड खाली न टेकवण्याचा नियम, हे केवळ एक धार्मिक विधी नसून, ती एक निष्ठा, श्रद्धा आणि परंपरेचे जतन करण्याचा एक मार्ग आहे.

आज नागपंचमीच्या निमित्ताने, आपण या परंपरेला आणि त्यामागील भक्तीभावाला  वंदन करूया. 


- सुनील ढेपे, सचिव , श्री खंडोबा देवस्थान , अणदूर - नळदुर्ग 

मो - ७३८७९९४४११